Jak alkohol szkodzi mózgowi? Od pierwszego kieliszka do uzależnienia

Kolorowa ilustracja przedstawiająca portret doktor Pauliny Mozolewskiej, jednej z autorek piszących dla portalu highculture.pl.Dr Paulina Mozolewska
2025.01.28
NaukaKultura

Powszechnie wiadomo, że nadmierne picie szkodzi. Okazuje się jednak, że nawet małe i nieregularne dawki etanolu niszczą mózg.

Nasze treści są przeznaczone wyłącznie do celów informacyjnych i edukacyjnych w duchu popularyzacji nauki, z myślą o redukcji szkód oraz z uwzględnieniem odpowiedzialnego korzystania z rozmaitych substancji i technologii. Żadnego ze stwierdzeń zamieszczonych na naszej stronie nie należy interpretować jako porady lekarskiej. Pytania lub wątpliwości dotyczące problemów zdrowotnych (zwłaszcza w zakresie zdrowia psychicznego lub schorzeń układu nerwowego) czy interakcji między różnymi substancjami należy zawsze konsultować z lekarzem. Stanowczo odradzamy angażowanie się w działania nielegalne i niebezpieczne dla zdrowia publicznego (np. kupowanie i zażywanie nielegalnych substancji).

Kolorowa ilustracja przedstawiająca butelkę alkoholu w kształcie mózgu. Butelka stoi na barze z czarnego kamienia. W tle widać rozmyty obraz innych butelek, luster i innych przedmiotów charakterystycznych dla wystroju baru.
Autor: Krzysztof Kornas (z wykorzystaniem Midjourney)


Autorzy publikacji na stronie High Culture prowadzą działalność niezależną od naszej organizacji, a wyrażane przez nich opinie i stanowiska są ich własnymi i nie muszą odzwierciedlać poglądów redakcji HC. Udział autora w publikacji nie oznacza poparcia dla produktów, usług ani działalności High Culture. Treści mają charakter wyłącznie edukacyjny i nie stanowią rekomendacji ani zachęty do podejmowania określonych działań.

O tym, że nadużywanie alkoholu szkodzi, wie już chyba większość z nas. Obecnie wiemy również, że nawet niewielka ilość alkoholu może mieć negatywne skutki zdrowotne – co szczegółowo opisałam w poprzednim artykule. Jednak alkohol wpływa nie tylko na nasze zdrowie fizyczne, lecz także na nasze zachowanie.

Chociaż mamy różną tolerancję na alkohol, niektórzy mogą już po jednym kieliszku wina zacząć zmieniać swój styl bycia. To dlatego, że alkohol bardzo silnie oddziałuje na nasz mózg – i to już po kilku minutach od spożycia.

Jak alkohol trafia z ust do mózgu?

Kiedy spożywamy napój zawierający alkohol etylowy, cząsteczki alkoholu przenikają z układu pokarmowego do krwiobiegu i trafiają do różnych narządów, m.in. do wątroby, która zaczyna je metabolizować. W wątrobie enzym zwany dehydrogenazą alkoholową (ADH) działa tak, że przekształca etanol w toksyczny aldehyd octowy, który w kolejnym etapie dehydrogenaza aldehydowa (ALDH) rozkłada do mniej toksycznego octanu. Następnie octan przekształca się w dwutlenek węgla i w wodę, które są wydalane z organizmu.

Zanim jednak wątroba całkowicie rozłoży alkohol przez nas wypity, zarówno cząsteczki etanolu, jak i aldehydu octowego docierają do mózgu. Okazuje się to możliwe, ponieważ te związki mogą przenikać przez barierę krew – mózg, chroniącą mózgowie przed szkodliwymi substancjami.

Alkohol dociera do mózgu już po pięciu minutach od spożycia, a pierwsze efekty jego działania mogą się pojawić po kolejnych pięciu1.

Alkohol i mózg

Napoje alkoholowe zmieniają nasze zachowanie głównie poprzez wpływ na równowagę neuroprzekaźników, czyli cząsteczek przekazujących sygnały między komórkami nerwowymi. Tym samym alkohol wpływa na nasze zachowanie i emocje.

Pierwszym zauważalnym efektem spożywania etanolu okazuje się poczucie rozluźnienia. Jest to spowodowane pobudzaniem receptorów dla kwasu gamma-aminomasłowego (GABA) – głównego hamującego neuroprzekaźnika w mózgu. Podobny mechanizm działania wykazują leki uspokajające z dwóch rodzin: benzodiazepin i barbituranów2,3,4. Wiele osób pije właśnie po to, aby poczuć to przyjemne uczucie uspokojenia i zanikania lęków.

Jednak to dopiero początek całej kaskady efektów oddziaływania alkoholu na mózg. Dalsze picie prowadzi do zwiększenia poziomu dopaminy – neuroprzekaźnika zaangażowanego w odczuwanie przyjemności. Wydzielanie dopaminy wiąże się również z motywacją do powtarzania zachowań powodujących wzrost jej stężenia w organizmie.

Jednak podczas chronicznego picia poziom wyrzutu dopaminy maleje, co oznacza, że aby osiągnąć ten sam „kop” dopaminowy, potrzebujemy coraz większych dawek alkoholu. Ta wzrastająca tolerancja jest jednym z mechanizmów prowadzących do uzależnienia5,6.

Dodatkowo alkohol przyczynia się do zwiększenia produkcji endorfin – naturalnych opioidów łagodzących ból i powodujących uczucie euforii – co także może wpływać na ryzyko uzależnienia7.

Oprócz tego wskutek picia alkoholu zwiększa się poziom serotoniny8. Ten neuroprzekaźnik – podobnie jak dopamina i endorfiny – wpływa początkowo na nasze ogólne dobre samopoczucie, ale następnie poziom tej substancji zaczyna spadać, a osoba pijąca doświadcza pogorszenia nastroju.

Serotonina zwiększa również naszą empatię. Z tego powodu osobom będącym pod wpływem alkoholu inni ludzie mogą się wydawać bardziej atrakcyjni niż na trzeźwo9.

Wraz ze wzrostem stężenia alkoholu we krwi dochodzi do zahamowania aktywności kory przedczołowej, czyli części mózgu odpowiedzialnej za samokontrolę i za racjonalne myślenie10. Kiedy ten obszar zaczyna działać mniej efektywnie, nasze wewnętrzne hamulce związane z piciem kolejnych dawek alkoholu zaczynają zanikać.Rośnie także prawdopodobieństwo niebezpiecznych zachowań, takich jak prowadzenie pojazdu pod wpływem alkoholu czy wchodzenie w ryzykowne kontakty seksualne11.

Ponadto alkohol negatywnie wpływa na móżdżek, odpowiadający za koordynację ruchową – co skutkuje zaburzeniami równowagi i koordynacji12.

Co więcej, postępujący wzrost stężenia alkoholu w organizmie może prowadzić do problemów z pamięcią. Ta substancja może tymczasowo zakłócać proces przenoszenia wspomnień z pamięci krótkotrwałej do długotrwałej w hipokampie. Wskutek tego – jak mówimy na co dzień – urywa nam się film13.

Jeśli organizm nie nadąża z rozkładem aldehydu octowego, jego nagromadzenie może wywołać wymioty, które pomagają usunąć nadmiar alkoholu z żołądka, zanim dojdzie do poważnego zatrucia. Jest to więc ważny mechanizm ochronny, pomagający zapobiegać zatruciu, które może być śmiertelnym zagrożeniem – ponieważ zbyt wysokie stężenie etanolu w organizmie może doprowadzić do wyłączania obszarów mózgu zaangażowanych w kontrolowanie podstawowych funkcji życiowych14.

Długotrwałe nadmierne spożywanie etanolu może również prowadzić do rozwoju zaburzeń związanych z używaniem alkoholu (ang. Alcohol Use Disorder, AUD), nazywanych potocznie uzależnieniem od alkoholu. To kompulsywny i problematyczny wzorzec picia, który trwa pomimo negatywnych konsekwencji zdrowotnych, zawodowych czy osobistych.

Uzależnienie okazuje się konsekwencją zaburzenia wydzielania wspomnianych neuroprzekaźników, ale jego dokładny mechanizm jest skomplikowany i wieloczynnikowy.

W kształtowaniu podatności na uzależnienie od alkoholu rolę odgrywają także predyspozycje genetyczne, czas inicjacji alkoholowej oraz wyuczone mechanizmy dotyczące radzenia sobie z problemami i ze stresem15

Wpływ alkoholu na zdrowie mózgu

Opisane mechanizmy działania alkoholu na mózg mogą prowadzić do negatywnych konsekwencji dla zdrowia tego organu. Duże spożycie tej substancji wiąże się m.in. ze zmniejszaniem objętości mózgu i z utratą neuronów w wielu jego obszarach16,17.

Badanie opisane w 2022 roku na łamach „Nature Communications” sugeruje, że mózg może się kurczyć także u osób spożywających jedną do dwóch dawek alkoholu dziennie18, a zmniejszenie objętości mózgu postępuje wraz ze wzrostem poziomu spożycia19.

Dobrą informacją jest jednak fakt, że jeśli przestaniemy pić, mózg może się zregenerować. Przykładowo: po mniej więcej ośmiu miesiącach po odstawieniu alkoholu grubość kory mózgowej staje się porównywalna z korą mózgową osób, które nie piją20.

Jednak picie nie tylko wpływa na sam rozmiar mózgu, lecz także kształtuje ryzyko rozwoju demencji. Badania wskazują, że takie prawdopodobieństwo wzrasta dwukrotnie nawet u osób, które spożywają umiarkowane ilości alkoholu, ale raz na jakiś czas upijają się do utraty przytomności21. Autorzy innej pracy, analizującej francuską populację, sugerują nawet, że nadmierne spożywanie alkoholu powinno być uznane za główny czynnik ryzyka dla wszystkich rodzajów demencji, a zwłaszcza dla demencji o wczesnym początku (pierwsze jej objawy zaczynają występować przed 65. rokiem życia)22.

Zamów newsletter

Nie przegap informacji o nowych artykułach, produktach, wydarzeniach oraz innych aktualności.

Jak zdefiniować bezpieczną dawkę alkoholu?

W styczniu 2023 roku Światowa Organizacja Zdrowia (ang. World Health Organization, WHO) opublikowała jednoznaczne stanowisko wskazujące, że nie istnieje bezpieczna dawka alkoholu23,24. Mimo to zarówno wiele krajów25, jak i organizacji zajmujących się zdrowiem26 wciąż podejmuje się formułowania zaleceń zdrowotnych dotyczących granicy „bezpiecznego” picia.

Warto podkreślić, że chociaż decydenci mają dostęp do tej samej wiedzy naukowej, takie zalecenia okazują się bardzo zróżnicowane27. Na dodatek wielkość standardowej dawki alkoholu waha się w poszczególnych państwach od 8 do 20 gramów28 (w Polsce jest to 10 gramów lub 12,5 ml czystego alkoholu).

Przykładowo: Belgia sugeruje, że nawet 21 dawek (po 10 gramów) alkoholu tygodniowo dla mężczyzn i 14 dla kobiet jest zakresem wiążącym się z niewielkim ryzykiem zdrowotnym29, podczas gdy Australia dopuszcza spożywanie nie więcej niż 10 dawek (po 10 gramów), niezależnie od płci30.

Z tymi trudnościami w ciekawy sposób poradziła sobie Kanada, która w 2023 roku zaostrzyła swoje wcześniejsze zasady. Obecnie kanadyjskie wytyczne31 dotyczące alkoholu i zdrowia zalecają, aby w ogóle nie pić alkoholu i cieszyć się korzyściami z tego płynącymi: lepszym zdrowiem i bardziej regenerującym snem. Na stronie Kanadyjskiego Centrum ds. Zażywania Substancji i Uzależnień (ang. Canadian Centre on Substance Use and Addiction, CCSA) czytamy, że jeśli spożywamy tygodniowo 2 dawki (po 13,45 gramów) alkoholu lub mniej, prawdopodobnie unikniemy konsekwencji związanych z piciem, ale wraz ze spożyciem każdej dodatkowej dawki alkoholu radykalnie zwiększa się ryzyko konsekwencji z tym związanych.

W Polsce w 2019 roku Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA)32, już nieistniejąca, opracowała cały poradnik dotyczący alkoholu33. Osoby dysponujące wiedzą o negatywnych konsekwencjach picia treść tego poradnika może jednak zaskoczyć.

Zgodnie z zaleceniami PARPA, granica niskiego ryzyka przy piciu okazjonalnym to nie więcej niż 60 gramów etanolu. Jeżeli mężczyzna pije alkohol kilka razy w tygodniu, to powinien zachować dwa dni abstynencji z rzędu i nie powinien spożywać jednego dnia więcej niż 40 gramów etanolu (to dwie półlitrowe butelki 5-procentowego piwa). Dla kobiet granicę niskiego ryzyka określono na 40 gramów w odniesieniu do okazjonalnego picia, ale przy częstszym piciu wynosi ona 20 gramów.

Głównym celem formułowania takich wytycznych jest określenie granicy niskiego ryzyka spożywania alkoholu. Pamiętajmy jednak, że każdy z nas ma inny próg tolerancji na tę substancję: zależnie m.in. od uwarunkowań genetycznych, od częstotliwości upijania się (poziomu wyrobionej tolerancji na alkohol), od płci (organizm kobiety zawiera procentowo więcej tłuszczu i mniej wody, która może rozcieńczyć alkohol), a nawet od posiłku spożytego wcześniej.

Dlatego niemożliwe staje się ustalenie jednej uśrednionej dawki alkoholu, która będzie wiązała się z najniższym ryzykiem zdrowotnym.

Wnioski z przeglądu wytycznych dotyczących bezpiecznych dawek alkoholu w różnych obszarach świata można jednak podsumować w ten sposób: bez względu na to, ile pijemy, zmniejszenie ilości alkoholu będzie korzystne dla zdrowia – czyli im mniej, tym lepiej. Dlatego zanim sięgniemy po kolejny kieliszek, warto się zastanowić, czy kilka chwil przyjemności jest wartych zaciągnięcia kredytu na własne zdrowie.

  1. https://www.nm.org/healthbeat/healthy-tips/alcohol-and-the-brain [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  2. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC165791/ [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  3. https://molecularbrain.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13041-017-0325-8 [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  4. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fncir.2023.1218737/full [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  5. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6826820/ [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  6. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4120286/ [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  7. https://www.science.org/doi/10.1126/scitranslmed.3002902 [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  8. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6826824/ [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  9. D. Nutt, Pić czy nie pić? Co nauka mówi o wpływie alkoholu na zdrowie, tłum. M Lorenc, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2024, s. 35. ↩︎
  10. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3593065/ [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  11. https://link.springer.com/article/10.1007/s10508-016-0782-7 [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  12. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6875723/ [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  13. https://www.niaaa.nih.gov/publications/brochures-and-fact-sheets/interrupted-memories-alcohol-induced-blackouts [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  14. https://www.niaaa.nih.gov/publications/brochures-and-fact-sheets/understanding-dangers-of-alcohol-overdose [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  15. https://www.niaaa.nih.gov/publications/brochures-and-fact-sheets/understanding-alcohol-use-disorder [dostęp 28 stycznia 2025]. ↩︎
  16. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18374900/ [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  17. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28118989/ [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  18. W badaniu przyjęto, że jedna dawka alkoholu to 8 gramów alkoholu etylowego. ↩︎
  19. https://www.nature.com/articles/s41467-022-28735-5 [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  20. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S074183292300263X [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  21. https://jamanetwork.com/journals/jamanetworkopen/fullarticle/2770285 [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  22. https://www.thelancet.com/journals/lanpub/article/PIIS2468-2667(18)30022-7/fulltext [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  23. https://www.who.int/europe/news/item/04-01-2023-no-level-of-alcohol-consumption-is-safe-for-our-health [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  24. https://www.thelancet.com/journals/lanpub/article/PIIS2468-2667(22)00317-6/fulltext [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  25. https://knowledge4policy.ec.europa.eu/health-promotion-knowledge-gateway/national-low-risk-drinking-recommendations-drinking-guidelines_en [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  26. https://www.cdc.gov/alcohol/fact-sheets/moderate-drinking.htm [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  27. Zalecenia dotyczące ciężarnych są jednak spójne i wskazują, że osoby w ciąży nie powinny spożywać alkoholu. ↩︎
  28. https://www.who.int/data/gho/data/indicators/indicator-details/GHO/standard-drink-defined [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  29. https://www.healthybelgium.be/en/health-status/determinants-of-health/alcohol-use [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  30. https://www.health.gov.au/news/australian-alcohol-guidelines-revised [dostęp: 15 stycznia 2024]. ↩︎
  31. https://www.ccsa.ca/canadas-guidance-alcohol-and-health#canada-s-guidance-on-alcohol-and-health [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎
  32. W 2022 roku Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych połączyła się z Krajowym Biurem do spraw Przeciwdziałania Narkomanii, w wyniku czego powstało Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom. ↩︎
  33. https://www.parpa.pl/phocadownloadpap/Uzaleznienie/Alkohol%20-%20czy%20mozna%20pic%20bezpiecznie.%20Sprawdz,%20czy%20Twoje%20picie%20miesci%20sie%20w%20granicach%20niskiego%20ryzyka%20szkod%20-%20broszura.pdf [dostęp: 28 stycznia 2025]. ↩︎

AUTORKA
Kolorowa ilustracja przedstawiająca portret doktor Pauliny Mozolewskiej, jednej z autorek piszących dla portalu highculture.pl.
Dr Paulina Mozolewska
Biolożka molekularna, doktorka nauk biologicznych, dziennikarka naukowa i popularyzatorka nauki. Współautorka publikacji w renomowanych czasopismach naukowych, a także międzynarodowych doniesień konferencyjnych. Prowadzi kanał na YouTube „Dr Paulina Mozolewska” i powiązane z nim profile w mediach społecznościowych, na których analizuje naukowo potwierdzone sposoby na poprawę ogólnej jakości życia. W 2019 roku odbyła staż ufundowany przez Fundację Kościuszkowską w Health Science Center (Centrum Nauk o Zdrowiu) Uniwersytetu Teksańskiego w San Antonio, który był nagrodą za udział w konkursie FameLab, skierowanym do młodych naukowców popularyzujących naukę. Podczas stażu współtworzyła rozdział w książce naukowej dotyczącej procesu zwanego ferroptozą. Swoją wiedzą w tym zakresie podzieliła się również na łamach czasopisma „Focus” (w numerze z czerwca 2021 roku). W 2022 roku odbyła praktyki dziennikarskie w Waszyngtonie i w Nowym Jorku, ufundowane przez Fundację Fulbrighta. Jako dziennikarka naukowa współpracowała z „Gazetą Wyborczą”, gdzie pisała m.in. o badaniach dotyczących mózgu czy o substancjach psychoaktywnych. Publikowała również w „Tygodniku Powszechnym” oraz w „Forum Akademickim”.


Autorzy publikacji na stronie High Culture prowadzą działalność niezależną od naszej organizacji, a wyrażane przez nich opinie i stanowiska są ich własnymi i nie muszą odzwierciedlać poglądów redakcji HC. Udział autora w publikacji nie oznacza poparcia dla produktów, usług ani działalności High Culture. Treści mają charakter wyłącznie edukacyjny i nie stanowią rekomendacji ani zachęty do podejmowania określonych działań.

POWIĄZANE ARTYKUŁY