Czym są adaptogeny? Naukowo o ich historii, o ich właściwościach i o naszej adaptacji do stresu

Adaptogeny to substancje chemiczne, których zadanie polega na wspieraniu organizmu w przystosowywaniu się do stresujących sytuacji i w minimalizowaniu potencjalnych uszkodzeń organizmu wynikających ze stresu. Występują głównie w roślinach i w grzybach. Od wieków odgrywają istotną rolę w medycynie ludowej, zwłaszcza w tradycyjnych systemach leczniczych, takich jak medycyna chińska i medycyna ajurwedyjska, praktykowane na Dalekim Wschodzie. Te systemy pozostają wszakże poza głównym nurtem medycyny zachodniej, opartej na dowodach naukowych.

Do najbardziej znanych roślin o właściwościach adaptogennych należą m.in. wąkrotka azjatycka (Centella asiatica) znana także jako gotu kola, eleuterokok kolczasty (Eleutherococcus senticosus), żeń-szeń właściwy (Panax ginseng), różeniec górski (Rhodiola rosea), cytryniec chiński (Schisandra chinensis), witania ospała (Withania somnifera), nazywana potocznie ashwagandhą, traganek błotnisty (Astragalus membranaceus), bakopa drobnolistna (Bacopa monnieri), lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra), bazylia azjatycka (Ocimum sanctum) czy leuza krokoszowata (Rhaponticum carthamoides). Do grzybów o tych właściwościach zalicza się kordyceps chiński (Ophiocordyceps sinensis), lakownicę żółtawą (Ganoderma lucidum), znaną pod nazwą reishi, soplówkę jeżowatą (Hericium erinaceus) czy błyskoporek podkorowy (Inonotus obliquus), znany jako chaga. Poza tym tworzy się także syntetyczne analogi adaptogenów, takie jak bromantan, lewamizol, afobazol, chlodantan czy trekrezan.

W osobnych tekstach przyjrzymy się właściwościom każdej z tych grup adaptogenów bardziej szczegółowo.

Zarys historii badań

Do współczesnej medycyny adaptogeny wprowadzili w XX wieku radzieccy naukowcy. Dzięki unikatowemu położeniu geograficznemu rosyjska medycyna łączy zarówno medycynę zachodnią, jak i ludową tradycję zielarską ze Wschodu. Z tego względu fitoterapia, czyli leczenie roślinami, jest w Rosji uznawana za oficjalną i odrębną dziedzinę medycyny, a ziołowe preparaty lecznicze mogą być traktowane jako leki¹. W Polsce w klasyfikacji zawodów znajdującej się w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 sierpnia 2014 roku wciąż występuje zawód zielarza-fitoterapeuty, ale w lutym 2023 roku środowisko naukowe i medyczne wystosowało apel do ówczesnego Ministra Edukacji i Nauki o jego wykreślenie. Pod apelem podpisały się: Sekcja Fitoterapii Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, Komitet Terapii i Nauk o Leku PAN, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne i Polska Rada Leku Roślinnego^2,3.

W XX wieku w całym Związku Radzieckim powstało wiele instytutów i akademii badających właściwości lecznicze roślin. Badania nad adaptogenami zintensyfikowało zarządzenie Komitetu Ludowego Rady ZSRR z 1943 roku, dotyczące prac badawczych w celu znalezienia substancji tonizujących, czyli przywracających organizm do równowagi – tzw. homeostazy. W wielu współczesnych materiałach wciąż można przeczytać o tonizującym działaniu adaptogenów. W ten sposób działanie tych substancji opisują zarówno sklepy sprzedające preparaty zawierające adaptogeny, jak i apteki, a nawet niektóre teksty popularnonaukowe. Jednak trudno mówić o definicji tego pojęcia ugruntowanej w wiedzy naukowej.

Radzieccy naukowcy mieli poszukiwać substancji stymulujących wewnętrzne mechanizmy adaptacyjne organizmu, mogące pomóc w przetrwaniu w warunkach intensywnego lub długotrwałego stresu, przy jednoczesnym utrzymaniu zdolności do pracy fizycznej i do pracy umysłowej.

Te związki miały wspierać zarówno żołnierzy, jak i inne osoby pracujące w rosyjskim przemyśle obronnym podczas II wojny światowej. Według wielu źródeł⁴ pojęcie „adaptogen” (pochodzące od łacińskiego czasownika adaptare ‘przystosowywać, dopasowywać’) do medycyny wprowadził w 1947 roku naukowiec Nikołaj Wasiljewicz Łazariew (Николай Васильевич Лазарев)⁵. Jednak autorzy opracowania pt. Adaptogens. A Review of their History, Biological Activity, and Clinical Benefits⁶ („Adaptogeny. Przegląd ich historii, aktywności biologicznej i korzyści klinicznych”) zapewniają, że przejrzeli oryginalne artykuły rosyjskie opublikowane w latach 1943–1958 i w żadnym nie znaleźli terminu adaptogen. „Pierwsze badania dotyczące adaptogennej aktywności syntetycznego leku o nazwie dibazol (stosowany w leczeniu nadciśnienia tętniczego) opublikowano w 1956 roku (razem ze streszczeniem konferencji z 1947 roku), jednak terminy adaptogen lub aktywność adaptogenna nie zostały wówczas użyte” – tłumaczą.

W kolejnych latach istotny wkład w rozwój wiedzy na temat adaptogenów wniosły prace Izraela Brechmana (Израиль Брехман)⁷, oraz Igora Dardymowa (Игорь Дардымов)⁸. Pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku ci badacze precyzyjnie sformułowali definicję adaptogenów⁹, opartą na czterech kryteriach. Adaptogeny pochodzenia roślinnego powinny według nich:
– zmniejszać szkody wynikające ze stanów stresu;
– wywierać korzystny, pobudzający wpływ na organizm;
– nie powodować skutków ubocznych, charakterystycznych dla tradycyjnych stymulantów;
– nie szkodzić organizmowi ludzkiemu.

Według niektórych źródeł, w okresie intensywnych badań nad adaptogenami w Związku Radzieckim opublikowano ponad tysiąc raportów z badań¹⁰. Większość z nich jednak nie upubliczniono ani nie przetłumaczono na język angielski – oficjalny język komunikacji naukowej. Dopiero współcześnie niektórzy naukowcy podjęli wysiłki w celu uzyskania dostępu do tych prac, z myślą o ich przeanalizowaniu. Dzięki przeglądowi katalogów bibliotecznych trzech bibliotek w Petersburgu mogli oni przyjrzeć się bliżej 46 badaniom opublikowanym w latach 1962–1986 w ZSRR. Autorzy przeglądu zwracają uwagę na nieścisłości w metodyce tych badań, ale wskazują, że uzyskane wyniki są dobrą podstawą dla prowadzenia dalszych badań nad adaptogenami¹¹.

Definicja adaptogenów kolejne przemiany przechodziła w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, gdy grupa naukowców, w tym – Hildebert Wagner, Georg Wikman i Alexander Panossian, zdefiniowała je jako „naturalne bioregulatory, zwiększające zdolność organizmu i do adaptacji do czynników środowiskowych, i do unikania wyrządzonych przez nie szkód”¹³.

Czym dokładnie są adaptogeny?

Proces definiowania terminu adaptogen trwa jednak do dziś. Obecnie, dla ułatwienia, jest on często stosowany również w odniesieniu do całych roślin i grzybów zawierających substancje adaptogenne.

Najczęściej przyjmowane współcześnie kryteria uznania roślin czy grzybów za adaptogenne to:
– nietoksyczność;
– pomaganie organizmowi w radzeniu sobie ze stresem;
– pomaganie organizmowi w przywracaniu równowagi (homeostazy).

Rośliny i grzyby o działaniu adaptogennym wyróżniają się zróżnicowanym i bogatym składem chemicznym. Badania naukowe wskazują, że kluczowe związki o właściwościach adaptogennych to m.in. saponiny triterpenowe, takie jak ginsenozydy w żeń-szeniu właściwym czy eleuterozydy w eleuterokoku kolczastym. Dodatkowo istotne składniki to fitosterole i ekdyzon w leuzei krokoszowatej, lignany w cytryńcu chińskim, a także rozmaite alkaloidy i flawonoidy występujące w różnych roślinach i grzybach adaptogennych. Bogactwo tych substancji sprawia, że adaptogeny są kompleksowym źródłem aktywnych związków, ale ich zawartość może się okazać różna, zależnie m.in. od części rośliny (korzeń czy liście). Poza tym każdy osobnik może zawierać nieco inne substancje zależnie od pory roku, od klimatu, od składu gleby, a także od ewentualnego zakażenia patogenami.

Więcej informacji na temat związków aktywnych i dawkowania podamy w kolejnych tekstach poświęconym konkretnym adaptogenom.

Adaptogeny mogą być przyswajane w wyniku zjedzenia odpowiednich części roślin lub grzybów. Chociaż dietę zawierającą duże ilości roślin uznaje się za korzystną dla zdrowia, samo włączenie do diety roślin i grzybów o działaniu adaptogennym może nie dostarczyć wystarczającej ilości substancji czynnych, aby ich wpływ na ludzki organizm był zauważalny. Z tego powodu powstało wiele produktów zawierających adaptogeny, które są zaklasyfikowane jako dostępne bez recepty suplementy diety. Można je kupić w aptekach lub w sklepach internetowych, najczęściej w postaci proszku, kapsułek czy kropli.

Pamiętajmy jednak, że suplementy diety, także te zawierające adaptogeny, nie spełniają kryteriów definiujących leki, ponieważ nie leczą żadnych chorób lub nie zapobiegają jakimkolwiek znanym dolegliwościom – przynajmniej dotychczasowe badania naukowe tego nie potwierdzają. Dlatego reklamowanie suplementów z adaptogenami jako substancji o udowodnionym działaniu klinicznym jest niedozwolone.

Jak podaje Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej: „Oświadczenie medyczne, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że produkt lub jego składnik(i) mają własności leczenia lub zapobiegania chorobie(om) – jest zastrzeżone dla leków”¹⁴.

Warto także pamiętać, że – podobnie jak inne suplementy – adaptogeny nie podlegają regulacjom przewidzianym dla leków. Brak zatwierdzonych standardów produkcji i kontroli składu produktów przekłada się na ryzyko, że suplementy z adaptogenami mogą zawierać niewłaściwe stężenia konkretnych składników lub związki, których obecność nie została zadeklarowana przez producenta.

Adaptacja do stresu

Głównym zadaniem adaptogenów jest pomaganie w utrzymaniu homeostazy, czyli przywracaniu stałej równowagi organizmu w obliczu stresorów fizycznych i psychicznych. Naukowcy definiują stres jako proces, w którym czynniki środowiskowe zagrażają równowadze organizmu lub ją naruszają, a organizm reaguje na to zagrożenie¹⁵. Gdy myślimy o stresie, najprawdopodobniej w pierwszej kolejności odnosimy się do sytuacji wywołujących napięcie. Bedą to np. ważne egzaminy, obawy o zdrowie bliskich, zagrożenie wojną, lęk przed konsekwencjami działań, a obecnie – również brak dostępu do aktywności, od których bywamy uzależnieni (np. od korzystania z mediów społecznościowych). Jednak stres to nie tylko reakcja na wydarzenia życiowe, lecz także odpowiedź organizmu na poziomie komórkowym na czynniki takie jak zanieczyszczenia powietrza, promieniowanie UV, infekcje czy nagromadzenie szkodliwych reaktywnych form tlenu w komórkach.

Adaptogeny, zgodnie z definicją, mają wspierać reakcję organizmu na stres. Ich działanie nie powinno jednak prowadzić ani do nadmiernego uspokojenia, powodującego senność czy otumanienie, ani do pobudzenia w sposób charakterystyczny dla różnych stymulantów, takich jak kofeina. Idealny adaptogen nie powinien wykazywać potencjału uzależniającego, powodować zespołu odstawienia ani późniejszego poczucia wyczerpania energii.

W trakcie prac nad tym artykułem wielokrotnie natknęłam się na przekonanie, że współczesny świat obfituje w sytuacje stresogenne, a adaptogeny, skoro pomagają organizmowi w dostosowaniu się, mogą być dla współczesnego człowieka wyjątkowo przydatne. Jednakże stres towarzyszy ludzkości od zawsze – dawniej przejawiał się częściej w połączeniu z głodem czy ze strachem przed atakiem dzikiego zwierzęcia. Stres jest motorem ludzkiego rozwoju i instynktu samozachowawczego, dlatego sam w sobie nie powinien być postrzegany jako patologia, z którą należy walczyć. Dopiero jego nadmiar, przewlekłość i nieadekwatne reakcje w jego obliczu mogą stanowić zagrożenie.

Mechanizm działania

Adaptogeny mają ułatwiać zdolność adaptacji do stresu. Na stronach sklepów internetowych sprzedających suplementy z adaptogenami są wśród ich domniemanych właściwości często wymieniane także: wspomaganie budowy masy ciała, ułatwianie zasypiania, wspomaganie regeneracji podczas snu, działanie antyoksydacyjne, wspieranie układu nerwowego, optymalizacja gospodarki hormonalnej, przyśpieszanie metabolizmu, a nawet podnoszenie poziomu libido. W osobnych tekstach dokładnie przyjrzymy się dowodom naukowym stojącym za tymi hipotezami. Molekularny mechanizm działania adaptogenów okazuje się  jednak złożony i wciąż nie jest do końca poznany. Wielu badaczy sugeruje, że u podstaw ich działania leży kombinacja kilku mechanizmów. Jednym z najbardziej prawdopodobnych jest działanie przez oś podwzgórze – przysadka – nadnercza, odgrywającą rolę w odpowiedzi organizmu na stres oraz kontrolującą inne kluczowe elementy zaangażowane w tę odpowiedź, take jak różnego rodzaju białka, kortyzol (tzw. hormon stresu) i tlenek azotu (NO)¹⁶. Inne kluczowe obszary wpływu adaptogenów to układ odpornościowy¹⁷ oraz aktywność przeciwutleniająca¹⁸. Ponieważ adaptogeny potencjalnie działają korzystnie także na wydajność poznawczą, uważa się, że mogą modulować układ cholinergiczny^19,20 zaangażowany głównie w funkcje mózgu związane z pamięcią, z uczeniem się i z koncentracją uwagi – a być może także inne układy neuroprzekaźnictwa²¹. Warto jednak podkreślić, że chociaż istnieją hipotezy na temat działania poszczególnych adaptogenów, nie jesteśmy jeszcze w stanie jednoznacznie określić konkretnego mechanizmu działania danej substancji.

Nie bez znaczenia może być także efekt placebo²². Samo poświęcenie czasu na przyjęcie adaptogenów i chwilowa refleksja nad stanem swojego samopoczucia mogą prowadzić do subiektywnej oceny zmniejszenia stresu. Dodatkowo osoby sięgające po adaptogeny często są bardziej świadome swojego zdrowia, skłonne do dbania o siebie i szukające nowatorskich rozwiązań.

Dokładne mechanizmy działania poszczególnych adaptogenów wraz ze wskazaniem badań omówimy w osobnych tekstach.

Czy każdy może stosować adaptogeny?

Głównymi przeciwwskazaniami do stosowania adaptogenów są ciąża i karmienie piersią. Suplementów z adaptogenami nie zaleca się także dzieciom. Szczególną ostrożność powinny zachować osoby chorujące na nadciśnienie, na chorobę wieńcową, a także leczące się na depresję. Ponadto wciąż nie wiadomo, w jakie interakcje adaptogeny mogą wchodzić z innymi produktami (np. ziołami czy lekami) – dlatego osoby przyjmujące leki na stałe powinny przed użyciem adaptogenów skonsultować się z lekarzem²³. Adaptogeny mogą także potencjalnie wchodzić w interakcje z alkoholem, zwłaszcza u osób, które go nadużywają. Podobnie jak w przypadku każdej substancji, przeciwwskazaniem są także uczulenia na składniki zawarte w suplementach z adaptogenami.

Problemy ze współczesną definicją adaptogenów

Mimo powszechnego użycia tego terminu, także w literaturze naukowej, pojęcie adaptogenu nie zostało jeszcze szeroko zaakceptowane w głównym nurcie farmakologii. Istnieje kilka powodów tej sytuacji. Po pierwsze – definicja adaptogenów odbiega od tradycyjnych koncepcji farmakologii. Rośliny i grzyby adaptogenne charakteryzują się różnorodnym wpływem na organizm prawdopodobnie poprzez współdziałanie kilku składników aktywnych. Działanie takich roślin jest trudne do pełnego scharakteryzowania, przez co utrudnione staje się ustalenie standardów stosowania pojęcia i samych substancji. Z tego powodu termin adaptogen wciąż jest często używany nieprecyzyjnie – nadaje się go także roślinom czy grzybom, co do których brakuje dostatecznych dowodów eksperymentalnych potwierdzających spełnienie kryteriów definicji adaptogenu.

Dlatego ten termin nie jest powszechnie akceptowany w terminologii farmakologicznej i klinicznej – zwłaszcza w krajach Unii Europejskiej²⁴.

Definicja adaptogenów wymaga także, aby były to substancje nietoksyczne. To określenie jest jednak bardzo ogólne, gdyż w zasadzie każda substancja może w określonej dawce wywołać negatywne skutki dla organizmu. Nawet spożycie nadmiernych ilości wody czy zbyt długie wdychanie czystego tlenu może prowadzić do działań niepożądanych. Niektórzy, z myślą o uściśleniu definicji dodają, że adaptogeny są nietoksyczne w określonych dawkach. W takim wypadku problematyczne staje się jednak określenie właściwej dawki.

Warto zauważyć, że większość osób utożsamia adaptogeny z substancjami naturalnymi, co może powodować, że automatycznie przypisuje im dodatkowe zalety. Pojęcie „naturalne” często kojarzy się z lepszym produktem. Klienci poszukują naturalnych składników w żywności, w kosmetykach, a nawet w lekach i w suplementach. Chociaż dążenie do spożywania jak najmniej przetworzonej żywności jest korzystne, ponieważ udowodniono, że taka dieta jest najzdrowsza, nie oznacza to jednocześnie, że wszystko, co naturalne, jest dobre dla człowieka. Jedna z najbardziej trujących znanych substancji biologicznych – toksyna botulinowa, zwana także „cudowną trucizną” – jest substancją naturalnego pochodzenia. Jest to neurotoksyna wytwarzana przez bakterię Clostridium botulinum, beztlenową, Gram-dodatnią, powszechnie występującą na roślinach, w glebie, w wodzie i w przewodzie pokarmowym zwierząt. To tylko jeden przykład wskazujący, że naturalne substancje mogą być szkodliwe i nie zawsze są bezpieczne do spożycia czy do stosowania. Naturalne pochodzenie adaptogenów wprowadza dodatkowe problemy z ustaleniem standaryzacji dawkowania, już tu wspomnianej. Co więcej – procesy oczyszczania substancji naturalnych powinny, co prawda, usuwać ewentualne zanieczyszczenia, ale nie zawsze jest to wystarczające i odpowiednio kontrolowane. Naturalne produkty mogą być także przyczyną alergii. Badanie z 2022 roku, opublikowane na łamach „JAMA Dermatology”, wykazało, że 94% spośród 1651 przeanalizowanych kosmetyków naturalnych zawierało przynajmniej jeden alergen²⁵. Etykieta „naturalne” nie zapewnia więc ani bezpieczeństwa, ani jakości.

Zresztą określanie adaptogenów mianem substancji naturalnych nie jest adekwatne do rzeczywistości. Adaptogeny syntetyczne, zwane także aktoprotektorami, są syntetyzowane od lat siedemdziesiątych XX wieku. Zespół naukowców pod kierunkiem Władimira Winogradowa na Wydziale Farmakologii Wojskowej Akademii Medycznej (wówczas: Leningrad, ZSRR; obecnie: Petersburg, Rosja) przeprowadził w tym okresie syntezę bemetylu²⁶. Od tego czasu opracowano wiele innych syntetycznych adaptogenów, takich jak bromantan, lewamizol, afobazol, chlodantan, trekrezan. Ich spożycie wiąże się nie tylko ze zwiększoną odpornością fizyczną i psychiczną, lecz także z rozszerzeniem naczyń krwionośnych oraz ze zmniejszeniem poziomu glukozy i mleczanów we krwi – dlatego wykorzystywano je w medycynie sportowej²⁷. Jednak od 2009 roku bromantan znajduje się na liście substancji zabronionych przez Światową Agencję Antydopingową (ang. World Anti-Doping Agency, WADA), a od 2018 roku programem monitorowania objęty został także bemetyl²⁸.

Czy adaptogeny naprawdę działają?

Trudno nie zgodzić się z tezą, że jako społeczeństwo jesteśmy obecnie coraz częściej przemęczeni i zestresowani. Nic więc dziwnego, że wielu z nas szuka sposobów na chociażby chwilowe ukojenie i krótkotrwały relaks. Obietnice producentów wielu suplementów, pełne informacji o właściwościach łagodzących stres, trafiają więc na podatny grunt. Jednak czy suplementy z adaptogenami rzeczywiście pomagają ludziom lepiej radzić sobie ze stresem? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należałoby szczegółowo przeanalizować badania naukowe nad konkretnymi roślinami i grzybami adaptogennymi – czym zajmiemy się w kolejnych, szczegółowych tekstach.

Jednak opublikowane dotychczas metaanalizy, czyli badania zbierające ogólne wnioski badań przeprowadzonych wcześniej, wskazują, że w większości przypadków wciąż brakuje klinicznego potwierdzenia skuteczności adaptogenów^29,30,31.

O niektórych przyczynach tego zjawiska już wspominałam (np. problemy ze standaryzacją dawki). Kolejne trudności przy badaniu adaptogenów obejmują także niewielką liczbę uczestników badań, nieodpowiednie dobranie grupy badanych, brak zaślepienia³², niewystarczający czas trwania eksperymentu, znaczną różnorodność stosowanych produktów, różnorodne mechanizmy działania adaptogenów, a także kwestię indywidualnej reakcji na stres. Z tych względów wiele starszych badań na temat adaptogenów ocenia się jako metodologicznie wybrakowane, charakteryzujące się niewielką mocą badawczą. Tak duże trudności metodologiczne skutkują tym, że większości prac dotyczących adaptogenów nie znajdziemy na łamach najbardziej prestiżowych czasopism naukowych, takich jak „Nature”, „Science” czy „JAMA”, a raczej trafimy na nie w czasopismach o niższym prestiżu naukowym, np. u wydawcy MDPI, który od dawna wzbudza pewne kontrowersje pod kątem rzetelności^33,34.

Czy to oznacza, że adaptogeny w ogóle nie działają? Nie do końca. Oznacza to jednak, że badania do tej pory przeprowadzone nie mogą udowodnić, że działają i w jaki konkretnie sposób. Do pewnego stopnia na korzyść adaptogenów przemawia długa historia stosowania wielu z nich w kontekście leczniczym w niejednej kulturze. Od tysiącleci przypisuje się im niemal magiczne właściwości, ale trudno uzasadnić większość twierdzeń na temat ich działania. Z analiz badań wynika przynajmniej tyle, że adaptogeny przyjmowane w dawkach stosowanych w badaniach naukowych nie prowadzą do występowania znaczących efektów ubocznych³⁵. Problemem okazuje się jednak niepewna jakość suplementów oraz możliwość niepoznanych wciąż interakcji z innymi lekami. Autorzy niemal wszystkich prac naukowych poświęconych tematyce adaptogenów są zgodni w jednej kwestii: konieczne są dalsze, dobrze zaplanowane badania kliniczne, aby uzyskać bardziej jednoznaczne wyniki i w pełni zrozumieć potencjalne korzyści oraz skutki uboczne związane z używaniem adaptogenów.

1. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24742754/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
2. https://mgr.farm/aktualnosci/zawod-zielarz-fitoterapeuta-powinien-zostac-zlikwidowany-apel-naukowcow/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
3. https://farmacja.pl/zawod-zielarz-fitoterapeuta-powinien-zostac-zlikwidowany-apel-naukowcow/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
4. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7309667/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
5. W internecie można znaleźć różne wersje zapisu spolszczonego imienia i nazwiska naukowca. Alternatywne transkrypcje to także: Nikołaj Wasiljewicz Lazarew, Mikołaj Wasiljewicz Łazariew, Nikolay Vasilyevich Lazarev. ↩︎
6. https://www.researchgate.net/publication/236462312 [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
7. W internecie można znaleźć różne wersje zapisu spolszczonego imienia i nazwiska naukowca. Alternatywna transkrypcja to: Israel Brekhman. ↩︎
8. W internecie można znaleźć różne wersje zapisu spolszczonego imienia i nazwiska naukowca. Alternatywna transkrypcja to: Igor Dardymov. ↩︎
9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/4892434/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
10. https://www.mdpi.com/1424-8247/3/1/188#B15-pharmaceuticals-03-00188 [dostęp: 23 lutego 2024] – wiele prac o adaptogenach zostało opublikowanych w czasopismach wydawcy MDPI. Pod koniec tekstu odnoszę się do wątpliwości w środowisku naukowym co do rzetelności niektórych publikacji MDPI. ↩︎
11. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0378874121005018 [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
12. https://www.researchgate.net/profile/Alexander-Panossian/publication/236462312_Adaptogens_A_Review_of_their_History_Biological_Activity_and_Clinical_Benefits/links/0c96052173fa37ab59000000/Adaptogens-A-Review-of-their-History-Biological-Activity-and-Clinical-Benefits.pdf [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
13. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10589450/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
14. https://ncez.pzh.gov.pl/informacje-dla-producentow/suplementy-diety/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
15. https://journals.viamedica.pl/psychiatria/article/viewFile/29147/23912 [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
16. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19500070/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
17. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15507373/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
18. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19051347/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
19. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14992537/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
20. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22784425/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
21. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14992537/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
22. Efekt placebo wiąże się z podawaniem substancji, która ma obojętne działanie na organizm, ale może wywoływać poprawę stanu pacjenta. ↩︎
23. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10565488/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
24. https://www.ema.europa.eu/en/documents/scientific-guideline/reflection-paper-adaptogenic-concept_en.pdf [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
25. https://jamanetwork.com/journals/jamadermatology/fullarticle/2795927 [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
26. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3762282/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
27. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8398443/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
28. https://www.wada-ama.org/sites/default/files/prohibited_list_2018_en.pdf [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
29. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3541197/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
30. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6240259/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
31. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8398443/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
32. Badania zaślepione to takie, w których przynajmniej jedna strona zaangażowana w eksperyment nie wie, do jakiej grupy został przypisany uczestnik (czy otrzymuje badany lek, czy – placebo). Badanie podwójnie zaślepione to badanie, w którym ani lekarz prowadzący, ani uczestnik badania nie wiedzą, do jakiej grupy został przypisany uczestnik. ↩︎
33. https://predatoryreports.org/news/f/list-of-all-mdpi-predatory-publications [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
34. https://forumakademickie.pl/wokol-nauki/mdpi-problem-bez-rozwiazania/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎
35. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7309667/ [dostęp: 23 lutego 2024]. ↩︎

AUTORKA

Dr Paulina Mozolewska

Biolożka molekularna, doktorka nauk biologicznych, dziennikarka naukowa i popularyzatorka nauki. Współautorka publikacji w renomowanych czasopismach naukowych, a także międzynarodowych doniesień konferencyjnych. Prowadzi kanał na YouTube „Dr Paulina Mozolewska” i powiązane z nim profile w mediach społecznościowych, na których analizuje naukowo potwierdzone sposoby na poprawę ogólnej jakości życia. W 2019 roku odbyła staż ufundowany przez Fundację Kościuszkowską w Health Science Center (Centrum Nauk o Zdrowiu) Uniwersytetu Teksańskiego w San Antonio, który był nagrodą za udział w konkursie FameLab, skierowanym do młodych naukowców popularyzujących naukę. Podczas stażu współtworzyła rozdział w książce naukowej dotyczącej procesu zwanego ferroptozą. Swoją wiedzą w tym zakresie podzieliła się również na łamach czasopisma „Focus” (w numerze z czerwca 2021 roku). W 2022 roku odbyła praktyki dziennikarskie w Waszyngtonie i w Nowym Jorku, ufundowane przez Fundację Fulbrighta. Jako dziennikarka naukowa współpracowała z „Gazetą Wyborczą”, gdzie pisała m.in. o badaniach dotyczących mózgu czy o substancjach psychoaktywnych. Publikowała również w „Tygodniku Powszechnym” oraz w „Forum Akademickim”.